مرتضي کارآموزيان
خداوند متعال در سوره تحريم آيه 6 مي فرمايد: «اي كساني كه ايمان آوردهايد! خود و خانواده خويش را از آتشي كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها هستند، نگاه داريد.» نگاهداري و صيانت از خانواده از طريق تعليم و تربيت، امر به معروف و نهي از منكر و ايجاد محيطي پاك و عاري از آلودگي، قابل حصول است.
بدين ترتيب، والدين وظيفه دارند در چهارچوب دين، فرزندان خود را در ابعاد جسمي، علمي، مهارتي، اجتماعي، عاطفي و اخلاقي تربيت كنند. بدون ترديد همراه با متحول شدن جوامع، مقوله تربيت نيز با الزامات و شرايط جديدي مواجه خواهد بود. در عصر حاضر شاهديم فرزندان از ظرفيت تربيتي خانواده با مفهوم عام آن مشتمل بر اقوام و بستگان، محروم و اين نهاد اجتماعي به جزيره كوچكي بدل شده است. از سوي ديگر اقتضائات زندگي از جمله شرايط اشتغال سبب شده است تا ارتباط والدين با فرزندان در حداقل سطح ممكن صورت پذيرد و رشد فرزندان با حضور كمرنگ و بعضاً غيبت والدين شكل گيرد.
رسانه ها با ورودي پرقدرت به حريم خانواده ها با تاثيرگذاري بعضاً بيش از والدين، نقشي محوري در تربيت به عهده گرفته اند. گفته مي شود بيش از 70 درصد مردم، اوقات فراغتشان را داخل منزل و صرف برنامه هاي صدا و سيما مي كنند. همچنين درصد قابل توجهي از اين زمان به صورت انفرادي صرف مي شود. رشد سريع فناوري، حوزه رسانه را نيز به طور پيوسته متاثر مي سازد و هر روز شاهد ظهور جلوه اي نو از رسانه ها در فضاي مجازي هستيم. هنوز بهره برداري از آي .پي. تي. وي همه گير نشده نسل جديدي از رسانه هاي ديداري، شنيداري با عنوان تلويزيون هاي هوشمند يا تلويزيون هاي متصل به اينترنت پا به عرصه رقابت با حريفان سنتي خود گذاشته است.
با بررسي وضعيت اينترنت در ايران نيز با نكات درخور توجهي روبه رو مي شويم. براساس آمار مرکز مديريت توسعه ملي اينترنت تعداد كاربران اينترنت تا آخرسال 91 برابر با 46 ميليون و 267 هزار و 829 نفر اعلام شده که در اين راستا ضريب نفوذ كاربران اينترنت در سال 91 برابر با 61.57 درصد برآورد مي شود.ايران در حال حاضر بين 5 كشور با نرخ رشد 20 درصدي و بالاترين سطح در توسعه ارتباطات راه دور قرار دارد. بدين ترتيب، مي توان رشد تصاعدي حضور اينترنت در خانواده ها را انتظار داشت. با اين اوصاف نمي دانيم بايد از اين افزايش تعداد کاربران خوشحال بود يا نگران؟ زيرا بر اساس بسياري از بررسي ها هنوز تعداد و نوع محتواي ارائه شده در فضاي مجازي توسط ايران ارائه نمي شود و مناسب براي هيچ رده سني نيست.
براساس گزارش هاي موجود بيش از 70 درصد كاربران اينترنت وقت خود را صرف وبگردي مي كنند. از سوي ديگر يك شركت توليدكننده ابزارهاي فيلترينگ در سال 2012 در بررسي صدها ميليون آدرس اينترنتي، 37 درصد اينترنت را آلوده به محتواي مستهجن، حدود 11 درصد را مطالب خشونت آميز و حدود 7 درصد را خريد و فروش داروها و مواد غيرمجاز گزارش كرده است. گزارش ديگري نيز حكايت از وجود بيش از 6000پايگاه اينترنتي دارد كه مستقيماً عليه نظام جمهوري اسلامي ايران فعاليت مي كنند.
با اين اوصاف ارتباط والدين با فرزندان از يك سو به دليل تغييرات به وجود آمده در سبك زندگي طي دهه هاي اخير با شيب تندي رو به كاهش گذارده است و از سوي ديگر ظرفيت هاي مهار نشده موجود در فضاي مجازي، فرصت كم باقيمانده براي ارتباط را از هر دو طرف مي گيرد و دردناكتر اينكه حريم خانواده با هجوم همه جانبه فرهنگ هاي معارض درنورديده شده و فرزندان پاك اين مرز و بوم در مواجهه با خطرات بي شمار اين فضا بي دفاع مانده اند. عدم آگاهي والدين نسبت به تهديدهاي اين فضا، امكان نظارت و كنترل را منتفي مي كند. ديگر صحبت از صيانت از فرزندان در برابر افراد غريبه، مشابه آنچه در جهان واقعي انجام مي دهيم، بي معني خواهد بود و والدين در تربيت فرزندان نقشي انفعالي به عهده خواهند داشت.
بايد توجه كرد در كنار تهديدها و نقاط ضعف پيش گفته، فضاي مجازي در بسياري از موفقيت ها و پيشرفت هاي كشور در عرصه هاي مختلف علوم و خدمات و بهبود زندگي مردم نقشي بي بديل داشته است.
حوزه علم و فناوري و از جمله فناوري هاي موجود در فضاي مجازي، با سرعتي شگفت انگيز در حال پيشرفت است. به كارگيري اين فناوري ها با توجه به آثار مختلف مانند آثار اجتماعي و فردي كه ايجاد مي كنند، نيازمند فراهم آوردن آمادگي است.
اما وظيفه شرعي و قانوني والدين نسبت به حضانت و تربيت فرزندان مسئوليت هايي را مستقيماً و مستقلاً متوجه آنان مي كند. كسب علم و آگاهي نسبت به كاربردها و قابليت هاي فضاي مجازي اولين گام لازم در انجام وظايف تربيتي محسوب مي شود. بديهي است اعمال نظارت و كنترل بر محيط ناشناخته ناممكن است. لذا آموختن و به روز شدن و به روز ماندن از شروط ضروري براي موفقيت والدين در تربيت فرزندان است. تنوع روش هاي ارتباطي به صورت متن، صوت و تصوير، ظرفيت تعامل را مضاعف ساخته است. ارتباط ها به صورت جمعي و يا خصوصي قابل تعريفند. ايجاد يك شبكه خانوادگي روي بستري امن، با همه ظرفيت ها و قابليت هاي شبكه هاي اجتماعي، مي تواند محيطي مناسب براي تعاملات خانواده ها قلمداد شود.از سوي ديگر خدمات ارائه شده در فضاي مجازي، امكان كنترل و نظارت را تا حدود زيادي براي والدين تضمين مي كند. اين امكان وجود دارد تا والدين از هر كليدي كه روي رايانه زده مي شود، مطلع شوند و آدرس هايي كه فرزندان به آنجا مراجعه مي كنند رويت كنند و هر آنچه را كه روي صفحه مانيتور رايانه فرزندشان ظاهر مي شود، به طور همزمان مشاهده كنند، امكان دسترسي آنها را به آدرس هاي خاص محدود نمايند، مدت زمان ارتباط آنها را مديريت كنند و از آنان در برابر تهديدهاي اين فضا محافظت و در مجموع محيطي امن و مطمئن براي رشد و تعالي بيشتر فرزندانشان فراهم كنند.با اين شرايط، آيا فضاي مجازي را نبايد به عنوان يك فرصت بي نظير در اختيار بشر تلقي كرد؟